Uprawa surowca chmielnego z wielowiekową tradycją

Chmiel był uprawiany już w starożytnym Egipcie, a jeszcze przed 1000 rokiem pojawił się w pogańskiej Polsce. Uprawiali go też nasi zachodni sąsiedzi. Dzisiaj nasz kraj jest jednym ze światowych liderów w produkcji szyszek chmielu, czyli jego najbardziej wartościowej części. Z szyszek powstaje nie tylko piwo, ale też leki czy kosmetyki.

Historia rozwoju uprawy chmielu

Pochodzenie chmielu nie jest dokładnie znane. Uważa się, że jego kolebką były okolice Kaukazu, jednak niektórzy autorzy twierdzą, że roślina ta pochodzi z Azji. Dziko rosnący chmiel znany był już około 2000 lat przed naszą erą, prawdopodobnie jako roślina zielarska. a później również jako surowiec do produkcji napojów. Chmiel towarzyszył człowiekowi wszędzie tam, gdzie istniała umiejętność warzenia i tradycja picia piwa, a historia chmielarstwa związana jest głównie z historią piwowarstwa. Uprawa chmielu jest również związana z warunkami klimatycznymi. Była prowadzona tam, gdzie nie było możliwości uprawy winorośli.
Do Europy środkowej chmiel przybył wraz ze Słowianami, kilka wieków przed naszą erą i uważa się, że to Słowianie byli krzewicielami uprawy chmielu. Prawdopodobnie jako pierwsi na specjalnych poletkach sadzili rośliny chmielu Celtowie. Na szerszą skalę rozwinięto uprawę chmielu w Czechach, od 1086 roku był wymieniany jako danina kościelna.

Pierwsze pisemne wzmianki o uprawie chmielu w Polsce pochodzą z 1224 roku z historycznych kronik śląskich. Na przestrzeni wieków powierzchnia uprawy na ziemiach polskich wzrastała, rozwijał się również postęp agrotechniczny. W XVIII wieku prawie w każdym folwarku znajdował się mały browar i plantacja chmielu. Rozwój uprawy tej rośliny zahamowały rozbiory Polski. Ponowny okres intensywnego rozkwitu uprawy chmielu datuje się od początku XIX wieku. W XX wieku okresy wojen doprowadziły do niemal całkowitego zniszczenia chmielarstwa w Polsce. W wyniku zniszczeń wojennych i zmiany granic po 1945 roku pozostało w kraju jedynie 92 hektary plantacji (w tym 88 ha w województwie lubelskim). Do drugiej wojny światowej chmiel był uprawiany niemal wyłącznie w majątkach ziemskich, dlatego po wojnie nie istniało chmielarstwo indywidualne, a całość chmielników przejęły gospodarstwa państwowe, które powstały w miejsce majątków ziemskich. Dopiero na skutek różnych działań do roku 1951 udało się stopniowo odbudować chmielarstwo w gospodarstwach indywidualnych. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Ministerstwo Rolnictwa sprowadzało duże ilości sadzonek chmielu z Czechosłowacji, celem odnowienia chmielników. Stopniowa odbudowa areału i zwiększanie plonu doprowadziły do tego, że w roku 1957 Polska osiągnęła samowystarczalność w produkcji chmielu na potrzeby przemysłu piwowarskiego. Powierzchnia uprawy ustabilizowała się osiągając 2300 hektarów. Zmieniała się jedynie struktura wewnętrzna w zakresie własności - stopniowo zmniejszał się areał plantacji w gospodarstwach uspołecznionych, a powiększał areał plantacji w gospodarstwach indywidualnych.
W końcu XX wieku powierzchnia uprawy chmielu w Polsce wahała się pomiędzy 2000 a 2500 hektarów. W 2007 roku wynosiła 2234 hektary i od tego okresu systematycznie się zmniejszała W 2014 roku chmiel uprawiano w Polsce na powierzchni około 1400 ha, podczas gdy powierzchnia uprawy na Świecie waha się w granicach 47000 ha. Jednak od szeregu lat Polska zajmuje trzecie miejsce w Europie i piąte na Świecie pod względem powierzchni uprawy chmielu.
W oparciu o ustawy i rozporządzenia uprawa chmielu w naszym kraju podlega rejonizacji i kontroli. Jest obecnie prowadzona w trzech rejonach: lubelskim skupiającym około 88% powierzchni chmielników, wielkopolskim gdzie znajduje się 10% powierzchni plantacji i dolnośląskim zajmującym 2% powierzchni uprawy. Średnia powierzchnia plantacji wynosi ok. 2 ha.

Chmielowe skojarzenia

W rejonach naszego kraju, gdzie chmiel nie jest uprawiany, nazwę chmiel kojarzy się z nazwami miejscowości lub nazwiskami. W Polsce występują miejscowości o przykładowych nazwach: Chmiel, Chmielek, Chmielarzówka, Chmieleniec, Chmielów, Chmielewo, Chmielnik, Chmielowszczyzna, Chmielówka i szereg innych. W aktualnym wykazie nazw miejscowości zarejestrowanych w kraju figuruje 94 miejscowości o nazwie związanej z chmielem. Występują one w czternastu województwach (jedynie w lubuskimi świętokrzyskim brak jest miejscowości o „chmielowych” nazwach). Wśród danych adresowych w Polsce spotykane są także ulice o nazwach związanych z chmielem, np.: Chmielowa lub Chmielna.

Innym skojarzeniem są nazwiska, np. Chmiel, Chmielak, Chmielarczyk, Chmielewski, Chmielnicki, Chmielowiec, Chmielik, Chmielewski itd. W języku polskim funkcjonują również liczne określenia, dość popularne do dziś jest mówienie, że „ktoś sobie podchmielił” lub „chodzi podchmielony”. Jest jeszcze jedna przyczyna dla której wielu Polaków zetknęło się z nazwą chmiel: stara pieśń weselna śpiewana podczas obrzędu oczepin. Bardzo stara wersja tej pieśni jest następująca:

Oj chmielu, chmielu! Ty bujne ziele,
Bez cię nie będzie żadne wesele.
Ło chmielu! Ło nieboże!
Niech ci Pan Bóg dopomoże
Chmielu nieboże…

Na terenie naszego kraju istniało ponad sto wersji tej pieśni towarzyszącej uroczystościom weselnym. Fragmenty tej polskiej starej pieśni można znaleźć nawet wplecione w utwory Fryderyka Szopena. Innym pojęciem kojarzącym się z nazwą chmiel, ale nie bezpośrednio jest piwo. Reklama prowadzona przez branżę piwowarską i handlową informuje konsumentów, że piwo jest napojem chmielowym. Jest to stwierdzenie nieco na wyrost, bowiem zawartość chmielu w piwie to kilkadziesiąt gramów szyszek na sto litrów wody. Prawdą jest jednak, iż goryczka i przyjemny specyficzny aromat piwa zależą w dużej mierze od chmielu. Inne surowce lub preparaty syntetyczne nie są w stanie efektywnie zastąpić chmielu przy produkcji piwa. Może stąd wzięło się to miłe określenie „napój chmielowy”.
Opracowanie na podstawie relacji i artykułu dr. Tadeusza Zaorskiego (z „Biuletynu chmielarskiego” publikowanego w latach 2001-2005).